Bệnh đậu mùa: Triệu chứng, sự lây lan và điều trị

• Bệnh đậu mùa là gì?
• Triệu chứng bệnh đậu mùa
• Nguyên nhân gây bệnh đậu mùa
• Bệnh đậu mùa lây lan như thế nào
• Chẩn đoán bệnh đậu mùa
• Điều trị bệnh đậu mùa
• Biến chứng của bệnh đậu mùa
• Vắc-xin đậu mùa
• Bệnh đậu mùa là mối đe dọa sức khỏe cộng đồng
• Những điều cần biết
• Câu hỏi thường gặp về bệnh đậu mùa

Bệnh đậu mùa là gì?

Bệnh đậu mùa là một căn bệnh truyền nhiễm nghiêm trọng do một loại vi-rút không còn tồn tại trong tự nhiên gây ra. Bệnh lây truyền từ người sang người. Những người mắc bệnh đậu mùa có các triệu chứng giống như cúm và phát ban lan rộng khắp cơ thể.

Bệnh đậu mùa gây tử vong. Khoảng 30% số người mắc bệnh đậu mùa đã tử vong. Vào những năm 1900, trước khi bệnh đậu mùa bị xóa sổ vào năm 1980, nó đã giết chết khoảng 300-500 triệu người trên toàn thế giới. Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) gọi bệnh đậu mùa là "một trong những căn bệnh tàn khốc nhất mà loài người từng biết".

Lịch sử bệnh đậu mùa

Các nhà sử học tin rằng bệnh đậu mùa đã tồn tại ít nhất 3.000 năm. Điều này dựa trên các phát ban giống bệnh đậu mùa được tìm thấy trên xác ướp Ai Cập từ triều đại Ai Cập thứ 18 và 20. Các nhà sử học cho rằng sự phát triển của nền văn minh và thám hiểm, cũng như việc mở rộng các tuyến đường thương mại, đã khiến căn bệnh này lây lan sang các quốc gia và châu lục khác.

Mọi người bắt đầu nhận thấy rằng những người mắc bệnh đậu mùa và sống sót không bao giờ mắc lại nữa. Họ nhận ra rằng cách tốt nhất để ngăn ngừa bệnh là tự phơi nhiễm với vi-rút. Điều này thường được thực hiện bằng cách hít hoặc chà xát vật liệu từ vết loét đậu mùa lên da. Cuối cùng, bác sĩ người Anh Edward Jenner đã biết rằng việc phơi nhiễm mọi người với loại vi-rút đậu bò tương tự nhưng ít gây tử vong hơn giúp bảo vệ họ khỏi bệnh đậu mùa.

Vào khoảng những năm 1800, vắc-xin đậu mùa đã được cải tiến để sử dụng một loại poxvirus tương tự như đậu mùa nhưng ít gây hại hơn. Tuy nhiên, căn bệnh này vẫn tiếp tục lây nhiễm cho mọi người trên khắp thế giới. Đợt bùng phát đậu mùa cuối cùng ở Hoa Kỳ xảy ra vào năm 1949.

Năm 1967, WHO đã đưa ra một kế hoạch xóa sổ bệnh đậu mùa trên toàn thế giới thông qua tiêm chủng và giám sát rộng rãi. Kết quả là không có trường hợp đậu mùa nào xảy ra kể từ năm 1977. WHO tuyên bố đã xóa sổ bệnh này vào năm 1980.

Ngày nay, các nhà khoa học chỉ lưu giữ một lượng nhỏ virus còn sống trong điều kiện được kiểm soát chặt chẽ tại Hoa Kỳ và Nga để phục vụ nghiên cứu y tế.

Việc tiêm vắc-xin đậu mùa thường xuyên đã dừng lại ở Hoa Kỳ và nhiều quốc gia khác vào năm 1972, và ở tất cả các quốc gia thành viên khác của WHO vào năm 1986. Nhiều người lớn hiện nay có thể đã tiêm vắc-xin này khi còn nhỏ.

Triệu chứng bệnh đậu mùa

Bệnh đậu mùa có tên bắt nguồn từ dấu hiệu phổ biến nhất của căn bệnh này: các mụn nước nhỏ màu da xuất hiện trên mặt, cánh tay và cơ thể, bên trong chứa đầy mủ.

Các triệu chứng khác bao gồm:

• Mệt mỏi giống như cúm
• Đau đầu
• Đau nhức cơ thể
• Đau lưng dữ dội
• Một số nôn mửa
• Sốt cao
• Các vết loét miệng và mụn nước lây lan vi-rút vào cổ họng
• Phát ban trên da ngày càng nặng hơn
• Mù có thể xảy ra khi mụn nước hình thành gần mắt

Thời kỳ ủ bệnh đậu mùa

Thông thường, bạn sẽ không biểu hiện triệu chứng của bệnh đậu mùa trong khoảng 10-12 ngày sau khi bạn tiếp xúc với người bị nhiễm vi-rút. Nhưng thời gian ủ bệnh (số ngày cần thiết để các triệu chứng xuất hiện sau khi bạn bị nhiễm vi-rút) có thể chỉ kéo dài 7 ngày hoặc dài tới 17 ngày.

Virus xâm nhập vào cơ thể qua màng trong miệng, mũi hoặc mắt của bạn. Sau khoảng 3-4 ngày, nó di chuyển đến các hạch bạch huyết và vào máu của bạn, nơi nó nhân lên. Trong thời gian này, bạn sẽ không biểu hiện triệu chứng.

Khoảng 8 ngày sau khi tiếp xúc, vi-rút bắt đầu lan đến các mạch máu nhỏ của da và trở lại màng miệng. Lúc này, bạn có thể bắt đầu cảm thấy như mình đang bị bệnh nhưng không biểu hiện triệu chứng.

Các triệu chứng sớm của bệnh đậu mùa

Các triệu chứng sớm nhất xuất hiện khoảng 12 ngày sau khi tiếp xúc. Bạn có thể bị sốt cao, cảm thấy cực kỳ yếu, nôn mửa và đau nhức cơ thể. Khoảng 2 ngày sau đó, vi-rút bắt đầu lan ra lớp ngoài của da. Khi bạn bị sốt, bạn sẽ trở nên dễ lây lan và có thể lây bệnh cho người khác.

Khoảng 12-14 ngày sau khi tiếp xúc, bạn sẽ phát triển một phát ban đỏ phẳng bắt đầu ở màng miệng và cổ họng, trên mặt và tay. Sau đó, nó lan ra phần còn lại của cơ thể, thường là trong vòng 24 giờ. Phát ban phát triển thành mụn nước trong vòng một hoặc hai ngày. Khi phát ban xuất hiện, cơn sốt của bạn có thể sẽ giảm và bạn sẽ bắt đầu cảm thấy khỏe hơn.

Bệnh đậu mùa trông như thế nào?

Các mụn nước đậu mùa thường bao phủ toàn bộ cơ thể của một người từ đầu đến chân, bao gồm cả miệng và cổ họng. Sau đây là cách phát ban thay đổi trong suốt quá trình mắc bệnh:

• Phát ban bắt đầu bằng các vết loét đỏ phẳng trong miệng và nhanh chóng lan rộng khắp cơ thể trong vòng khoảng 24 giờ.
• Phát ban chuyển thành các cục u lồi chứa đầy dịch trong suốt.
• Các vết sưng sẽ biến thành mụn nước chứa mủ sau một hoặc hai ngày.
• Các mụn nước sẽ đóng vảy, thường là sau khoảng một tuần.
• Vảy hình thành trên mụn nước và sau đó bong ra trong vòng 3-4 tuần tiếp theo. Chúng có thể gây ra sẹo vĩnh viễn.

Bệnh đậu mùa so với bệnh thủy đậu

Bệnh đậu mùa và bệnh thủy đậu đều do virus gây ra. Cả hai đều gây ra mụn nước hình thành trên da. Nhưng có những điểm khác biệt rõ ràng:

• Bệnh đậu mùa và bệnh thủy đậu do các loại virus khác nhau gây ra. Virus variola gây ra bệnh đậu mùa, trong khi virus varicella gây ra bệnh thủy đậu.
• Thủy đậu thường nhẹ, trong khi đậu mùa nghiêm trọng hơn, gây tử vong cho khoảng 30% số người mắc bệnh.
• Các vết loét do thủy đậu thường xuất hiện đầu tiên ở thân mình hoặc mặt. Các vết loét hiếm khi xuất hiện ở lòng bàn tay hoặc lòng bàn chân. Các vết loét do đậu mùa thường xuất hiện đầu tiên ở miệng, cổ họng, mặt hoặc cẳng tay trước khi lan ra hầu hết cơ thể. Hầu hết những người mắc bệnh đậu mùa đều có các vết loét ở lòng bàn tay hoặc lòng bàn chân.

Nguyên nhân gây bệnh đậu mùa

Virus variola gây ra bệnh đậu mùa. Có hai dạng virus. Dạng nguy hiểm hơn, variola major, dẫn đến một dạng bệnh đậu mùa giết chết khoảng 30% số người bị nhiễm. Variola minor gây ra một loại ít gây tử vong hơn, giết chết khoảng 1% số người mắc bệnh.

Có hai dạng bệnh đậu mùa - xuất huyết và ác tính - gây tử vong nhiều hơn so với loại đậu mùa thông thường.

Bệnh đậu mùa xuất huyết có xu hướng ảnh hưởng đến người lớn, bao gồm cả người lớn mang thai, không phải trẻ em. Những người bị nhiễm chủng này có các triệu chứng nghiêm trọng hơn, bao gồm sốt, đau và đau đầu, và họ bị rỉ máu từ các mụn nước và niêm mạc. Mọi người thường chết vì nhiễm trùng máu trong vòng một tuần.

Bệnh đậu mùa ác tính có xu hướng ảnh hưởng đến trẻ em. Thay vì mụn nước nổi lên, những người bị nhiễm bệnh phát triển các tổn thương phẳng xuất hiện trên bề mặt da. Hầu hết những người mắc dạng bệnh đậu mùa này cũng chết vì nhiễm trùng máu.

Bệnh đậu mùa lây lan như thế nào

Bệnh đậu mùa lây lan từ người sang người. Nhưng bạn chỉ lây nhiễm khi bạn bị sốt. Sau đó, bạn dễ lây nhiễm nhất trong 7-10 ngày đầu tiên. Điều này là do vi-rút có nhiều nhất trong nước bọt của bạn. Một khi vảy hình thành trên mụn nước, bạn vẫn có thể lây bệnh nhưng bạn ít lây nhiễm hơn. Bạn được coi là không lây nhiễm khi vảy cuối cùng rụng.

Bệnh xâm nhập vào cơ thể bạn qua niêm mạc miệng, mũi hoặc mắt. Bạn có thể mắc bệnh:

• Bằng cách hít phải vi-rút trong quá trình tiếp xúc gần, trực tiếp với người bị nhiễm bệnh. Nó thường lây lan qua các giọt nước bọt khi người đó ho, hắt hơi hoặc nói chuyện.
• Bằng cách chạm vào quần áo, khăn trải giường của người bị nhiễm bệnh hoặc tiếp xúc với dịch cơ thể của họ.
• Rất hiếm khi bệnh đậu mùa lây lan giữa những người trong không gian nhỏ, kín, có thể là qua không khí trong hệ thống thông gió. Động vật và côn trùng không lây lan bệnh.
• Nếu virus lây lan qua hành động khủng bố. Đây là khả năng hiếm gặp, nhưng trong trường hợp xảy ra, các chính phủ trên khắp thế giới đã dự trữ vắc-xin đậu mùa để ngăn chặn sự lây lan.

Chẩn đoán bệnh đậu mùa

Vì bệnh đậu mùa chưa được chẩn đoán trong nhiều thập kỷ, nên có khả năng là các bác sĩ sẽ không nhận ra căn bệnh này ở bệnh nhân ngay lập tức. Có thể chẩn đoán tình trạng này bằng cách xét nghiệm mẫu mô lấy từ mụn nước đậu mùa. Một chẩn đoán duy nhất sẽ được coi là trường hợp khẩn cấp về sức khỏe trên toàn thế giới.

Điều trị bệnh đậu mùa

Trong trường hợp có ca bệnh xuất hiện, có hai loại thuốc kháng vi-rút được FDA Hoa Kỳ chấp thuận để điều trị bệnh: tecovirimat (TPOXX) và brincidofovir (Tembexa). Cả hai đều đã được chứng minh là có thể ngăn chặn sự phát triển của vi-rút gây bệnh đậu mùa.

Thuốc cidofovir đã được chứng minh là có tác dụng ngăn chặn sự phát triển của virus đậu mùa. Thuốc này chưa được FDA chấp thuận để điều trị bệnh đậu mùa, nhưng có thể được sử dụng trong đợt bùng phát trong một số trường hợp nhất định, chẳng hạn như khi có Giấy phép sử dụng khẩn cấp.

Không có loại thuốc nào trong số này được thử nghiệm trên những người mắc bệnh đậu mùa. Nhưng tecovirimat và cidofovir đã được chứng minh là có hiệu quả trên động vật mắc các bệnh tương tự như bệnh đậu mùa, và người ta tin rằng brincidofovir cũng vậy.

Tecovirimat và cidofovir được dự trữ trong Kho dự trữ chiến lược quốc gia Hoa Kỳ, nơi lưu trữ thuốc men và vật tư y tế để bảo vệ người dân Hoa Kỳ trong trường hợp khẩn cấp về sức khỏe cộng đồng, chẳng hạn như dịch đậu mùa bùng phát.

Tiêm vắc-xin trong vòng 3-4 ngày sau khi tiếp xúc với vi-rút có thể làm bệnh bớt nghiêm trọng hơn hoặc có thể giúp ngăn ngừa bệnh.

Ngoài ra, chăm sóc y tế nhằm mục đích làm giảm các triệu chứng (như sốt và đau nhức cơ thể) và kiểm soát bất kỳ bệnh tật nào khác mà một người có thể mắc phải khi hệ thống miễn dịch của họ yếu. Thuốc kháng sinh có thể giúp ích nếu ai đó bị nhiễm trùng do vi khuẩn trong khi họ bị đậu mùa.

Biến chứng của bệnh đậu mùa

Nếu mọi người mắc bệnh đậu mùa xuất huyết hoặc ác tính, họ có nhiều khả năng tử vong hơn. Các dạng bệnh gây tử vong nhiều hơn có nhiều khả năng ảnh hưởng đến những người đang mang thai hoặc suy giảm miễn dịch .

Những người sống sót sau bệnh đậu mùa có thể bị sẹo trên mặt và cơ thể. Trong một số trường hợp hiếm hoi, họ có thể bị mù. Bệnh đậu mùa cũng có thể gây vô sinh ở nam giới và những người được chỉ định là nam khi sinh (AMAB), và có thể gây sảy thai hoặc thai chết lưu ở những người đang mang thai.

Vắc-xin đậu mùa

Các nhà khoa học sử dụng virus vaccinia, là virus họ hàng với virus variola, để tạo ra vắc-xin đậu mùa, vì nó ít gây ra rủi ro cho sức khỏe hơn. Vắc-xin giúp hệ thống miễn dịch của cơ thể tạo ra kháng thể, có khả năng nhận biết và bảo vệ chống lại virus variola và giúp ngăn ngừa bệnh đậu mùa.

Việc tiêm vắc-xin đậu mùa thường xuyên đã dừng lại vào năm 1972 tại các quốc gia không còn báo cáo các trường hợp mắc bệnh, bao gồm Hoa Kỳ. Các quốc gia thành viên khác của WHO đã dừng việc tiêm vắc-xin đậu mùa thường xuyên vào năm 1986.

Không ai biết chắc chắn vắc-xin đậu mùa bảo vệ mọi người khỏi căn bệnh này trong bao lâu. Một số chuyên gia tin rằng nó kéo dài tới 5 năm và mất dần theo thời gian. Vì nó có thể không bảo vệ suốt đời, bất kỳ ai đã tiêm vắc-xin nhiều năm trước khi còn nhỏ đều có nguy cơ bị nhiễm vi-rút variola trong tương lai. Những người duy nhất được biết là miễn dịch suốt đời là những người đã mắc bệnh đậu mùa và sống sót.

WHO và các quốc gia thành viên duy trì một kho dự trữ vắc-xin đậu mùa khẩn cấp. Ngày nay, vắc-xin này hiếm khi được sử dụng, ngoại trừ một số ít người tiếp xúc với virus đậu mùa, chẳng hạn như các nhà nghiên cứu trong phòng thí nghiệm làm việc với virus đậu mùa hoặc các loại virus tương tự.

Ai là người phát minh ra vắc-xin đậu mùa?

Bác sĩ người Anh Edward Jenner đã phát triển thành công bệnh đậu mùa đầu tiên vào năm 1796. Ông đã nhận thấy rằng những người vắt sữa bò bị bệnh đậu mùa dường như miễn dịch với bệnh đậu mùa. Ông cho rằng việc tiếp xúc với vi-rút đậu mùa bò phải giúp bảo vệ chống lại bệnh đậu mùa. Ông đã thử nghiệm lý thuyết này trên cậu con trai 9 tuổi của người làm vườn, sau đó cho cậu bé tiếp xúc với bệnh đậu mùa, nhưng cậu bé không bao giờ bị bệnh.

Vắc-xin đậu mùa của Jenner đã được chấp nhận rộng rãi. Vào một thời điểm nào đó trong những năm 1800, virus đậu bò trong vắc-xin đã được thay thế bằng virus vaccinia.

Sẹo do tiêm vắc-xin đậu mùa

Nhiều người (chủ yếu ở độ tuổi 40 trở lên) đã tiêm vắc-xin đậu mùa có một vết sẹo vĩnh viễn trên cánh tay nơi họ tiêm. Vết sẹo này không phải do kim tiêm mà là do phản ứng miễn dịch của cơ thể để tự bảo vệ chống lại nhiễm trùng được kiểm soát do vi-rút vaccinia sống trong vắc-xin gây ra. Tiếp xúc với vi-rút thường để lại một vết sưng đau và ngứa tại vị trí tiêm. Vết sưng biến thành một vết phồng rộp lớn hơn cuối cùng bong ra và để lại sẹo.

Sự hình thành vết sưng đau — và cuối cùng là sẹo — tại vị trí tiêm cho bạn biết quá trình tiêm chủng đã thành công.

Rủi ro của vắc-xin đậu mùa

Tác dụng phụ của vắc-xin đậu mùa thường nhẹ, chẳng hạn như:

• Đau ở cánh tay được tiêm
• Ngứa
• Sưng hạch bạch huyết
• Sốt
• Đau đầu
• Đau nhức cơ thể
• Phát ban nhẹ
• Mệt mỏi

Một số tác dụng phụ có thể nguy hiểm, đặc biệt là đối với những người có hệ miễn dịch suy yếu. Chúng có thể bao gồm từ phản ứng trên da đến tình trạng nghiêm trọng của hệ thần kinh gọi là  viêm não , có thể dẫn đến co giật, hôn mê và tử vong. Nhưng những tác dụng phụ này rất hiếm. Dựa trên dữ liệu lịch sử, cứ 1 triệu người được tiêm vắc-xin phòng bệnh đậu mùa thì chỉ có một đến hai người tử vong do phản ứng xấu.

Những người có nguy cơ phản ứng với vắc-xin cao hơn bao gồm:

• Những người đang mang thai hoặc cho con bú
• Những người mắc các bệnh về da như bệnh chàm
• Những người có hệ thống miễn dịch yếu do mắc bệnh lý như bệnh bạch cầu hoặc HIV
• Những người đang điều trị y tế, chẳng hạn như ung thư, khiến hệ thống miễn dịch suy yếu
• Những người đã từng bị dị ứng nghiêm trọng với vắc-xin đậu mùa trước đó

Bệnh đậu mùa là mối đe dọa sức khỏe cộng đồng

Thật khó để biết mối đe dọa lớn đến mức nào của một đợt bùng phát bệnh đậu mùa ngày nay. Các nhà khoa học không thể chắc chắn vì: 

• Số lượng người trên thế giới có hệ miễn dịch suy yếu hiện nay cao hơn so với thời điểm bệnh đậu mùa xuất hiện.
• Các quốc gia đã sử dụng vắc-xin có mức độ mạnh khác nhau trong nỗ lực toàn cầu nhằm chấm dứt bệnh đậu mùa.
• Không có cách nào để biết chắc chắn những loại vắc-xin khác nhau này có thể mang lại khả năng miễn dịch với vi-rút trong bao lâu.

Nếu dịch đậu mùa bùng phát ngày nay, các biện pháp y tế cộng đồng có thể sẽ bao gồm các bước sau:

• Tìm kiếm và tiêm vắc-xin cho người bị nhiễm bệnh
• Tiêm chủng cho nhân viên y tế và những người khác có nguy cơ nhiễm trùng
• Cách ly bệnh nhân đậu mùa để tránh lây lan bệnh
• Cung cấp vắc-xin cho công chúng khi cần thiết để ngăn chặn dịch bệnh

Những điều cần biết

Bệnh đậu mùa đã được xóa sổ vào năm 1980 và không có trường hợp nào xảy ra kể từ năm 1977. Các nhà khoa học duy trì một lượng nhỏ virus đậu mùa còn sống trong điều kiện được kiểm soát chặt chẽ tại Hoa Kỳ và Nga để phục vụ cho mục đích nghiên cứu y khoa. Trong trường hợp dịch đậu mùa bùng phát trở lại, các chính phủ trên khắp thế giới đã dự trữ vắc-xin và phương pháp điều trị đậu mùa để bảo vệ công chúng.

Câu hỏi thường gặp về bệnh đậu mùa

Bệnh đậu mùa còn tồn tại không?

Bệnh đậu mùa đã được loại trừ trên toàn thế giới. Nhưng các nhà nghiên cứu vẫn giữ một lượng nhỏ virus sống trong điều kiện được kiểm soát chặt chẽ cho mục đích nghiên cứu.

Bệnh đậu mùa khỉ có giống với bệnh đậu mùa không?

Mpox do virus monkeypox gây ra, là một phần của cùng họ virus với virus đậu mùa. Các triệu chứng của mpox tương tự nhưng nhẹ hơn bệnh đậu mùa và căn bệnh này không gây tử vong nhiều như vậy. Cả mpox và bệnh đậu mùa đều không liên quan đến bệnh thủy đậu.

Tại sao bệnh đậu mùa lại gây tử vong nhiều như vậy?

Bệnh đậu mùa gây tử vong rất cao vì không có phương pháp điều trị đáng tin cậy nào. Và trong khi vắc-xin đầu tiên được phát triển vào năm 1796 và được chấp nhận rộng rãi, nó không được sử dụng rộng rãi. Bệnh đậu mùa đã giết chết tới 300-500 triệu người vào những năm 1900. Nhờ những nỗ lực tiêm chủng toàn cầu, căn bệnh này đã bị xóa sổ vào năm 1980.

NGUỒN:

Tổ chức Y tế Thế giới: “Bệnh đậu mùa”, “Cảnh báo và ứng phó toàn cầu: Các câu hỏi thường gặp và câu trả lời về bệnh đậu mùa”, “Thẻ nhận biết bệnh đậu mùa của WHO”, “Ủy ban cố vấn về nghiên cứu virus đậu mùa, Báo cáo cuộc họp lần thứ mười một; tháng 11 năm 2009”.

CDC: “Bảng thông tin về bệnh đậu mùa”, “Câu hỏi và trả lời về bệnh đậu mùa”, “Những điều bạn nên biết về đợt bùng phát bệnh đậu mùa”, “Lịch sử bệnh đậu mùa”, “Kiến thức cơ bản về vắc-xin”, “Bệnh đậu mùa là gì?” “Đánh giá bệnh nhân mắc bệnh đậu mùa”, “Bệnh đậu mùa: Phòng ngừa và điều trị”, “Vắc-xin phòng bệnh đậu mùa”, “Về Mpox”, “Bệnh lâm sàng”.

Tạp chí của Hiệp hội Y khoa Hoa Kỳ .

Bác sĩ gia đình người Mỹ .

Viện Dị ứng và Bệnh truyền nhiễm Quốc gia: “Bệnh đậu mùa”.

Phòng khám Mayo: “Bệnh đậu mùa: Triệu chứng và nguyên nhân”, “Bệnh đậu mùa: Chẩn đoán và điều trị”.

Tạp chí nghiên cứu y học lâm sàng : “Vắc-xin đậu mùa: Tốt, xấu và tệ hại.”

Thư viện Y khoa Quốc gia: “Sự sống và cái chết của bệnh đậu mùa”, “Edward Jenner và lịch sử bệnh đậu mùa và tiêm chủng”. 

Sở Y tế Minnesota: “Sự thật về bệnh đậu mùa”.

Bộ Y tế: “Bệnh đậu mùa.”